94/9/EC sayılı Atex 100a olarak adlandırılan Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifi ise “Muhtemel Patlayıcı Ortamda Kullanılan Teçhizat ve Koruyucu Sistemler ile ilgili Yönetmelik” olarak mevzuatımıza girmiştir. İşverenler (Limanlar, tersaneler, akaryakıt istasyonları, kimya üretim tesisleri, tekstil üretim tesisleri, atık arıtma tesisleri, havaalanları, un değirmenleri, dolum tesisleri, vb) patlamadan korunma dokümanında zone’ları sınıflandırdıktan sonra mevzuat gereği uygun ekipman tasarımı, kullanımı, kontrol ve bakımını yapmakla yükümlüdür. İşverenler işyerlerinde oluşabilecek patlayıcı ortamların tehlikelerinden çalışanların sağlık ve güvenliğini korumak amacıyla ve uygun ekipman tasarımı ve kullanımı ile işyeri güvenliğinin sağlanması açısından patlamadan korunma dökümanını hazırlamalıdırlar. Yönetmelik bu dokümanın “konusunda eğitim almış ve/veya deneyimli ehil kişilerce” hazırlanmasını zorunlu kılmaktadır.
Bu dokümanda ATEX 137 direktiflerine, TS EN 60079-10-1 (2021)-TS EN 60079-10-2 (2015) standartlarına ve Resmi Gazete 30.04.2013 tarih 28633 sayı da yayınlanan “Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkındaki Yönetmelik “hükümlerine uygun şekilde bir Patlamadan Korunma Dokümanının (PKD) nasıl hazırlanacağı örnek hesaplamalar ile uygulamalı olarak verilir.
Hangi İşyerlerinde PKD Hazırlanmalıdır?
Patlayıcı ortam oluşma ihtimali bulunan işyerlerinde patlamadan korunma dokümanı hazırlanması yasal bir zorunluluktur. Parlayıcı gazlar, buhar, sis ve toz oluşabilecek her türlü iş yeri için PKD hazırlanmalıdır. Örnek olarak
* LPG ve Diğer Petrol Ürünleri Üretim, Dolum ve Dağıtım Tesisleri,
* Maden Ocakları,(özellikle kömür ve kükürt ocakları),
* Kimyasal Madde Üreten ve/veya Depolayan Yerler,
* Kimyevi Tahlil Laboratuarları,
* Boya ve Tiner İmalathaneleri,
* Un, Şeker, Nişasta Fabrikaları,
* Elektrikli Cihaz ve Teçhizat İmalathaneleri,
* Boya İşlemi Yapılan/Boyahane İçeren İşletmeler,
* Ham Deri İmalathaneleri,
* Akü İmalathanelerinin Bazı Bölümleri,
* Margarin, Zeytinyağı ve Diğer Yağ̆ İmalathaneleri.
* Kağıt Fabrikaları vb.
Aşağıda belirtilen işlerin yürütüldüğü işyerleri, patlamadan korunma dokümanı hazırlanması gereken yerlere örnek gösterilebilir.
LPG ve diğer petrol ürünleri üretim, dolum ve dağıtım tesisleri,
Maden ocakları
Kimyasal madde üreten ve/veya depolayan işyerleri,
Kimyasal analiz laboratuarları,
Boya ve tiner imalathaneleri ve bunların kullanıldığı iş yerleri,
Un, şeker, nişasta gibi organik parlayıcı tozlar ortaya çıkaran iş yerleri,
Boya işlemi yapılan, üreten, depolayan işletmeler,
Ham deri imalathaneleri,
Akü imalathanelerinin ve şarj yerleri,
Margarin, zeytinyağı ve diğer yağ imalathaneleri.
Kâğıt fabrikaları
Alüminyum ve diğer parlayıcı metal tozları oluşan iş yerleri,
Ağaç tozu ortaya çıkan iş yerleri vb.
Patlamadan Korunma Dokümanı Ne Zaman Hazırlanır?
Patlamadan korunma dokümanı, işyerinde yapılan risk değerlendirme çalışmasının bir parçası olarak düşünülmelidir. Bu düşünce ile yola çıkıldığında patlamadan korunma dokümanı hazırlama işlemi, patlama tehlikesi olan faaliyetler başlamadan önce yapılmalıdır. Patlamadan korunma dokümanı, sadece bir doküman olarak düşünülmemeli, aynı zamanda patlama risklerini daha iyi analiz etmeyi ve önlemeyi sağlayan bir çalışma olarak düşünülmelidir.
Bununla beraber Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkındaki Yönetmelik, patlamadan korunma dokümanının iş başlamadan önce yapılması gerektiğini ifade etmektedir.
PKD çalışmasının amacı patlayıcı ortam oluşmasını önlemek, yapılan işlerin doğası gereği patlayıcı ortam oluşmasının önlenmesi mümkün değilse patlayıcı ortamın tutuşmasını önlemek ve çalışanların sağlık ve güvenliklerini sağlayacak şekilde patlamanın zararlı etkilerini azaltacak önlemleri almak olmalıdır. Bu da ancak tüm çalışmanın faaliyet başlamadan önce tamamlanması ile mümkün olur.
Patlamadan korunma dokümanı, düzenli olarak gözden geçirilmelidir. Yönetmeliğe göre PKD iş ekipmanında veya iş organizasyonunda önemli değişiklik, genişleme veya tadilat yapıldığı hallerde yeniden gözden geçirilerek güncellenir.
Patlamadan Korunma Dokümanı hazırlanmasında aşağıda belirtilen çalışmaların yapılması gerekmektedir.
* Saha ziyareti ve fizibilite Çalışması,
* Muhtemel patlayıcı ortamların tespiti,
* İşletmede kullanılan kimyasalların SDS’lerinin talebi ve patlama alt ve üst limitlerinin değerlendirilmesi,
* Patlayıcı ortamlar için TS EN 60079-10 Standardına göre hesaplama yapılması ve Bölge (Zone) aralıklarının belirlenmesi,
* Belirlenen Bölgelerde kullanılması gerekli ekipman listesi çalışması,
* Tozlu Ortamlarda NPFA-499 ve NPFA-654 Standartlarına uygun Patlayıcı Ortam Risklerinin Değerlendirilmesi,
* Tozlu Ortamlar için Toz ölçümlerinin Değerlendirilmesi,
* Patlayıcı Ortamlarda Çalışan Personel için Kişisel Korucuyu Ekipman Tanımlanması,
* Topraklama ölçümlerinin gerçekleşmesi ve kontrolü,
* Patlamadan Korunma Dokümanının teslimi ve Risk Analizi çalışmalarının gerçekleşmesi,
* Risk Analizinin verilen terminlere göre takibinin sağlanması.
Aşağıdaki durumlarda PKD’nin yenilenmesi gerekmektedir.
İşyerinde yapılan değişiklik,
İş makinelerinde yapılan değişiklik,
Çalışma süresinde yapılan değişiklik,
Çalışma yönteminde değişiklik
İşyerinde meydana gelen yangın, gaz-sıvı kaçağı, patlama vb. durumlar sonrası
İş yerinin tehlike sınıfına göre, risk analizi her revize edildiğinde.
Patlamadan Korunma Dokümanı Nasıl Hazırlanır?
Patlamadan korunma dokümanı hazırlamak ekip çalışması gerektiren uzun ve detaylı bir süreçtir. PKD hazırlama aşamasından önce işyeri özellikleri, tesisat, kullanılan malzeme ve maddeler, çalışma yöntemleri vb. bilgiler detaylı olarak gözden geçirilmelidir.
PKD çalışmasında aşağıdaki konular hesaplama yöntemi ile incelenmeli ve raporda yer almalıdır;
Patlayıcı ortam oluşma ihtimali ve bu ortamın kalıcılığı,
Statik elektrik de dâhil ateşleme kaynakların bulunma, aktif ve etkili hale gelme ihtimalleri,
İşyerinde bulunan tesis, kullanılan maddeler, prosesler ile bunların muhtemel karşılıklı etkileşimleri,
Olabilecek patlama etkisinin büyüklüğü.
Patlamadan korunma yöntemleri ve alınacak tedbirler
PKD öncesi talep edilen doküman listesi aşağıdaki gibidir:
* İşletme P&I Diyagramı,
* İşletmede bulunan kimyasal ürünlerin SDS’ lerinin tamamı,
* Exproof ekipman listesi ve sertifikaları,
* Akü Şarj Alanı mevcut ise Akü Şarj istasyonunda dolum yapan istasyon sayısı ve alanın metrekare ölçümleri,
* Yılda bir kez TÜRKAK’ tan akredite kuruluş tarafından yapılması topraklama ölçüm raporları ve işletmede konumu itibariyle mevcut ise paratoner kroki haritası ve ölçüm raporları,
* Doğalgaz hattı mevcut ise çizimleri ve flanş sayıları,
* Tozlu ortam mevcut ise TÜRKAK’ tan akredite Kuruluş tarafından gerçekleşmiş ölçüm raporları.
* Tozlu ortam mevcut ise; sahanın çeşitli bölgelerine zımpara bırakılarak 24 saatte oluşacak toz katmanı değerlendirilecektir.
* İşletme yangın haritası,
* Riskli alan olarak ifade edilen alanlarda çalışan personelin anti statik KKD’ nin
sertifikaları.
* Kapalı ortamlarda cebri havalandırma mevcut ise havalandırma çizimleri ve çalışma saatleri belirtilecektir.
Patlayıcı Ortam Oluşma İhtimali Olan Yerler
Atmosferik koşullar altında, kendi kendine yanabilen gaz, buhar, toz, lif yada uçabilen partiküllerin hava ile karışımıdır. Gaz ve sıvılarda patlayıcı ortam oluşması ve tehlike yaratabilmesi için üç unsurun bir araya gelmesi gerekir. Bunlar yanıcı madde, havadaki oksijen ve ateşleme kaynağıdır.
Patlayıcı ortam oluşma ihtimali olan yerler Zone veya Bölge olarak ifade edilir. Patlayıcı ortamlar bölge 0, bölge 1, bölge 2, bölge 20, bölge 21, bölge 22 olarak sınıflandırılır.
Tehlikeli bölgeler belirlenirken boşalma derecesi, havanın seyreltme etkisi ve havalandırma etkisi hesaplanmalıdır.
Boşalma derecesi, boşalma kaynağından yayılan tehlikeli maddenin ortama yayılma sıklığı ile ifade edilebilir. Havalandırma etkisi de parlayıcı buhar veya gazın hava ile karıştırılarak zamanla karışımın alevlenme oranının düşürülmesidir.
Ateşleme Kaynakları
Ateşleme kaynakları, havada patlama konsantrasyonunda bulunan gaz ve toz karışımının patlamasına neden olacak ısıyı açığa çıkaran kaynaklardır. Bunlar bazen rahatlıkla tespit edilecek kaynaklar olduğu gibi zaman zaman çok düşük ihtimal olarak düşünülen kaynaklardır.
Sıcak Yüzeyler
Alev ve Sıcak Gazlar
Mekanik Oluşan Kıvılcımlar
Elektrikli Cihazlar
Elektrik Akımı
Statik Elektrik
Yıldırım Çarpması
Elektromanyetik Alanlar
Elektromanyetik Radyasyon
İyonize Radyasyon
Ultrason
Adyabatik Kompresyon, Gaz Akımları, Şok Dalgaları
Kimyasal Reaksiyonlar
Kullanılan Maddeler, Proses, Tesis ve Etkileşimler
İşyerinde kullanılan kimyasal maddeler ve tozlar en yaygın patlayıcı ortam oluşması nedenlerindendir. Bu nedenle kullanılan tüm kimyasal maddeler tehlike yönünden incelenmelidir. Ayrıca havada asılı kalan toz partikülleri de başlıca patlama nedenlerinden birisidir. Kömür, şeker, un, nişasta, ağaç, alüminyum, demir ve hububat tozu gibi tozlar havada patlayıcı ortam oluşturabilirler.
Ayrıca patlayıcı ortam oluşabilecek doğalgaz istasyonu, lpg tankı veya atık alanı gibi alanlar incelenmelidir. Her alanda kullanılan ekipman, kimyasal gaz, yoğunluk, boşalma noktaları vb. detaylar ve etkileşimleri incelenmelidir.
Korunma Yöntemleri ve Tedbirler
Patlayıcı ortam oluşması ihtimali olan yerleri sınıflandırarak bu bölgelerde alınması gereken önlemlerin belirlenmesi ve gerekli işaretlemenin yapılması gereklidir.
Alınarak önlemler çalışma yöntemi değişikliği, ekipman düzenlemesi ve kişisel koruyucu ekipman şeklinde olabilir.
Patlamadan Korunma Dokümanını Kim Hazırlar?
PKD çalışması bir ekip çalışmasıdır. Tesisteki faaliyetler, prosesler, kullanılan maddeler, iş yoğunluğu, ekipmanların yeterliliği, bakım periyotları gibi detaylar çoğunlukla farklı kişiler tarafından takip edilen görevlerdir. Dolayısıyla işyerinde geniş katılım sağlanmalıdır.
PKD hazırlamak için ekipte mutlaka bir kimyager veya kimya mühendisi olmalıdır. Bu yasal bir zorunluluk olmamakla beraber mesleki tecrübe ve yetkinlik açısından olmazsa olmazdır. PKD hazırlayacak kişilerin, patlamadan korunma dokümanı hazırlama eğitimi alması faydalıdır. Bu eğitimler tecrübeli eğitmenler tarafından uygulamalı olarak verilmektedir. Ayrıca patlamadan korunma dokümanı örnekleri incelenmelidir.
